در یک ماه گذشته، همزمان با اوج‌گیری تنش‌ها میان ایران و آمریکا، دستگاه دیپلماسی به شدت فعال شده و متولیان آن مدام در حال سفر هستند تا ضمن توضیح مواضع ایران، پیام‌هایی دریافت یا ارسال کنند. شنبه گذشته، اندکی پس از بازگشت از پاکستان، ظریف به عراق رفت. این سفر در ادامه سفر‌های ظریف به کشور‌هایی نظیر هند، چین، روسیه، ژاپن و عراق صورت گرفته است. افزون بر این، عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، نیز به کشور‌های قطر، کویت و عمان سفر می‌کند.
تحرکات دیپلماتیک ایران در حالی صورت می‌گیرد که پس از اعزام نیرو‌ها و تجهیزات نظامی جدید آمریکا به خلیج فارس، تنش‌ها میان تهران و واشنگتن به سطح کم‌سابقه‌ای رسیده و به موازات آن، تلاش‌ها برای جلوگیری از وقوع یک نزاع جدید در خاورمیانه شدت گرفته است. در هفته‌های اخیر، کاخ سفید با استناد به این ادعا که ایران برای حمله به منافع آمریکا در منطقه آماده می‌شود، حضور نظامی خود را در خاورمیانه تقویت کرد. یک سال پس از خروج یکجانبه آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و استفاده آمریکا از تمام ابزار‌های مسالمت‌آمیز خود در برابر ایران، شرایط تنش‌آلود حاکم بر مناسبات دو کشور، جبنه نظامی به خود گرفته است.
از این رو، بسیاری از کشور‌های عربی و اروپایی برای جلوگیری از درگیری در خلیج فارس میان تهران و واشنگتن پا در میانی می‌کنند. اما به نظر می‌رسد که این وساطت تاکنون نتوانسته است دو طرف را به تفاهم برساند. ایران و آمریکا، هر دو صریحا اعلام می‌کنند که تمایلی به جنگ ندارند و در عین حال، یکدیگر را به عقب‌نشینی از سیاست‌های خود دعوت می‌کنند. اما نظر به اینکه میان دو کشور هیچگونه کانال رسمی وجود ندارد، ظاهرا دو طرف به ارسال پیام از طریق طرف‌های ثالث روی آورده‌اند.
پس از سفر ناگهانی مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، به عراق در اوایل ماه جاری میلادی، منابع عراقی اعلام کردند که دیپلمات ارشد آمریکایی از مقامات عراقی درخواست کرده است که میان تهران و واشنگتن میانجیگری کنند. حال، پس از سفر ظریف به بغداد نیز ادعای مشابهی مطرح شده است. هر چند که ظاهرا ایران و آمریکا، وساطت عراق را جدی نمی‌گیرند. با این حال، عراق به «صندوق پستی» برای ارسال و دریافت پیام‌ها میان تهران و واشنگتن تبدیل شده است.
در همین رابطه، یک منبع آگاه دیپلماتیک به بی‌بی‌سی عربی گفته است که ظریف در سفر اخیرش به بغداد، از طریق عراق پیام قاطعی از جانب تهران به واشنگتن ارسال کرد؛ مبنی بر اینکه ایران به آمریکا اجازه نمی‌دهد آن را اصطلاحا «قورباغه آب‌پز» کند. طبق ادعای این منبع، مفاد پیام ظریف هشدارآمیز بود. همین منبع در توصیف پیام ظریف گفت: ایران «بین جنگ اقتصادی و جنگ نظامی تفاوتی قائل نمی‌شود و به آمریکا اجازه نمی‌دهد که روی حرارت کم آن را بپزد و بمیراند.»
بی‌بی‌بی‌سی عربی در ادامه مدعی شد که عراقچی هم در سفر به کویت، عمان و قطر پیام مشابهی با خود برده است مبنی بر اینکه تسلیم، گزینه ایران نیست و اعمال فشار به ایجاد تقابلی منجر خواهد شد که شاید هیچکس در آمریکا و در ایران آن را نمی‌خواهد.
عامر الفایز، عضو کمیته روابط خارجی پارلمان عراق، ارسال پیام از سوی ظریف به آمریکا را تایید کرده، اما نگفته است که محتوای پیام دیپلمات ارشد ایران چیست. الفایز با بیان اینکه سفر ظریف به بغداد «بسیار مهم» بود، مدعی شد ظریف «پیشنهادات جدیدی» از سوی ایران به آمریکا با خود به عراق برده بود. این مقام عراقی در گفتگو با خبرگزاری المعلومه عراق افزود: «سفر محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، به عراق، قبل از اعزام هئیت‌های عراقی به تهران، آمریکا و عربستان، دلیلی است بر اینکه تهران خواهان جنگ با واشنگتن نیست. ظریف با خود چندین پیشنهاد برای جلوگیری از جنگ بین کشورش و آمریکا آورد. بغداد، ایستگاه مورد اعتماد تهران برای ارسال پیام دولت جمهوری اسلامی ایران است.»
ظریف در بغداد، پیشنهاد علنی دیگری را هم مطرح کرد و آن امضای توافق «عدم تجاوز» با کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس است. این پیشنهاد از اواسط ماه جاری میلادی در نامه‌ای به آنتونیو گوترش، دبیر کل این سازمان، توسط مجید تخت روانچی، نماینده جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد، تقدیم شد. تخت روانچی در این نامه از آنتونیو گوترش خواست که به برقراری یک «ساختار امنیتی» در خلیج فارس کمک کند. یکی از اهداف اصلی این ساختار، رسیدن به یک توافق «عدم تجاوز» با کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس است. طراحی چنین راهبردی، در شرایطی صورت گرفته که عربستان سعودی صریحا ایران را به اقدام نظامی تهدید کرده است. عربستان گفته دنبال جنگ با ایران نیست، اما اگر از ناحیه ایران مورد تهاجم قرار گیرد، «قاطعانه» پاسخ خواهد داد. در جدیدترین موضع عربستان در این خصوص، عبدالله المعلمی، نماینده عربستان در سازمان ملل، در گفتگو با بخش عربی روزنامه ایندیپندنت، گفته است که عربستان دنبال جنگ با ایران نیست، اما اگر جنگ بر عربستان تحمیل شود، سعودی‌ها «مرد جنگ» خواهند بود.
در این شرایط، به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی به طور همزمان دو محور را دنبال می‌کند؛ نخست از طریق ارائه پیشنهاد امضای توافق «عدم تجاوز»، نگرانی برخی کشور‌های عربی از احتمال وقوع درگیری نظامی در خلیج فارس را مرتفع می‌سازد و به این شکل مقدمات گفتگوی ایران و کشور‌های همسایه عربی را برای توسعه روابط فراهم می‌کند. محور دیگری، ارسال پیام‌های قاطعانه به واشنگتن است که ایران تحت فشار‌های اقتصادی تسلیم درخواست‌های آمریکا نمی‌شود و اگر این فشارها، خصوصا تحریم‌های نفتی، ادامه پیدا کند، اوضاع ممکن است از کنترل خارج شود. امری که اگر اتفاق بیافتد، همه طرف‌ها از آن متضرر خواهند شد.
واضح است که مقصود اصلی پیشنهاد ظریف، کشور‌هایی نظیر عراق یا عمان نیستند. چرا که بسیار بعید است این کشور‌ها با ایران وارد منازعه شوند. هدف اصلی، عربستان و امارات هستند که در حال حاضر، بی‌اعتمادی میان آن‌ها و ایران به سطح کم‌سابقه‌ای رسیده است. خصوصا که ریاض و ابوظبی، دولت فعلی آمریکا را فرصتی برای ایجاد تغییرات بنیادین در سیاست خارجی ایران می‌بینند. به هر حال، پس از فروکش کردن هیاهوی تهدیدات نظامی در خلیج فارس، دیپلماسی مجددا پر رنگ شده است، اما باید منتظر ماند و دید که با توجه به فضای بی‌اعتمادی شدید در منطقه، آیا می‌توان تنش فعلی را از طریق ابزار‌های دیپلماتیک حل‌وفصل کرد یا خیر.