مقدمه: نقش معدن کاری و چالش‌های زیست محیطی
صنعت معدن‌کاری، به عنوان یکی از پایه های توسعه اقتصادی، نقش حیاتی در تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع مختلف ایفا می‌کند. با این حال، فعالیت‌های معدنی، به ویژه در مقیاس وسیع، همواره با چالش‌های زیست محیطی قابل توجهی همراه بوده است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، مدیریت باطله‌های معدنی است که محصول فرآوری کانی‌ها بوده و شامل ذرات ریز سنگ، آب و مواد شیمیایی مورد استفاده در فرآیند استحصال می‌شوند. انباشت این باطله‌ها به صورت پایدار و ایمن، نیازمند ساخت سازه هایی به نام سد های باطله(Tailings Dams) است. در کشور عزیزمان که با بحران های زیست محیطی نظیر کمبود آب، فرسایش خاک، آلودگی هوا و تخریب زیستگاه‌ها مواجه است، اهمیت ارزیابی دقیق و مدیریت صحیح سد های باطله دوچندان می شود.
در ادامه به ضرورت و مخاطرات نیاز به سد های باطله می پردازیم.
ضرورت ها:
1- مدیریت پسماندهای عظیم: فرآیند فرآوری مواد معدنی حجم عظیمی از باطله را تولید می‌کند که نمی‌توان آنها را بدون کنترل در طبیعت رها کرد. سدهای باطله راه حل اصلی برای انباشت این پسماندها هستند.
2- حفظ منابع آبی: آب مورد استفاده در فرآوری کانی‌ها، حاوی ذرات جامد و مواد شیمیایی است. سدهای باطله امکان بازچرخانی آب را فراهم کرده و از هدر رفت و آلودگی منابع آب جلوگیری می‌کنند.
3- جلوگیری از آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی: باطله‌ها می‌توانند حاوی عناصر سنگین و مواد شیمیایی سمی باشند. سدهای باطله با جلوگیری از نشت این مواد به خاک و آب‌های زیرزمینی، از آلودگی گسترده محیط زیست جلوگیری می‌کنند.
4- کاهش انتشار گرد و غبار: باطله‌های خشک می‌توانند منبع تولید گرد و غبار باشند که برای سلامت انسان و محیط زیست مضر است. وجود آب در سد باطله و یا پوشش مناسب سطح آن، به کنترل این مسئله کمک می‌کند.
5- پایداری بلند مدت: سد های باطله به گونه ای طراحی میشنود که بتوانند برای دهه‌ها و حتی قرن‌ها، باطله‌ها را به صورت پایدار نگهداری کنند و خطرات ناشی از آنها را به حداقل برسانند.
مخاطرات:
1- شکست سد و رهاسازی فاجعه بار باطله: که می‌تواند منجر به آلودگی وسیع آب و خاک، تخریب زیستگاه‌ها و حتی تلفات جانی شود (مانند فاجعه برومادینیو در برزیل یا معدن پلاتو در چین).
2- نشت آلاینده ها به آب های سطحی و زیرزمینی: حتی بدون شکست سد، نشت تدریجی مواد سمی می‌تواند باعث آلودگی طولانی مدت شود.
3- انتشار گرد و غبار حاوی فلزات سنگین: در مناطق خشک، باطله‌های خشک می‌توانند منبع گرد و غبار حاوی آلاینده‌ها باشند.
4- تخریب منظر و اکوسیستم ها: احداث سدهای باطله نیازمند تخصیص زمین‌های وسیعی است که می‌تواند منجر به از بین رفتن پوشش گیاهی و زیستگاه های حیات وحش شود.
ارزیابی زیست محیطی سدهای باطله:
برای کاهش مخاطرات و اطمینان از عملکرد ایمن و پایدار سدهای باطله، انجام ارزیابی زیست محیطی (Environmental Impact Assessment - EIA) جامع و دقیق، قبل، حین و پس از ساخت، ضروری است. این ارزیابی باید شامل موارد زیر باشد:
1- مطالعات پایه: بررسی دقیق وضعیت محیط زیست منطقه (آب، خاک، هوا، تنوع زیستی، جوامع محلی) قبل از احداث سد.
2- پیش بینی اثرات: ارزیابی تمامی اثرات مثبت و منفی احتمالی سد بر محیط زیست و سلامت انسان در طول چرخه عمر معدن.
3- طراحی و مهندسی پایدار: انتخاب بهترین مکان، نوع سد، روش ساخت و مواد اولیه با در نظر گرفتن ویژگی های ژئوتکنیکی، هیدرولوژیکی و لرزه خیزی منطقه. استفاده از روش های خشک سازی باطله (Dry Stacking) در صورت امکان برای کاهش ریسک.
4- مدیریت آب: طراحی سیستم های زهکشی مؤثر، بازچرخانی آب، و تصفیه پساب های احتمالی.
5- پایش و نظارت مستمر: اجرای برنامه های پایش جامع برای کیفیت آب، پایداری سد، و نشت احتمالی.
6- برنامه های اضطراری: تهیه و تمرین برنامه های واکنش در برابر حوادث و شکست های احتمالی.
7- برنامه های بسته شدن و پس از بسته شدن: طراحی و اجرای برنامه های جامع برای تثبیت سد، احیای مناطق تخریب شده، و پایش بلندمدت پس از پایان فعالیت معدن.
8- مشارکت ذینفعان: اطلاع رسانی و دریافت نظرات از جوامع محلی و سایر ذینفعان در طول فرآیند ارزیابی و تصمیم گیری.
معدن طلای موته:
با توجه به موقعیت مکانی مجتمع طلای موته که در منطقه با اقلیم خشک و نیمه خشک واقع شده است و همچنین با توجه به اهمیت منابع آبی محدود، سد های باطله معدن طلای موته می تواند نقشی حیاتی در مدیریت پایدار پسماند های فرآوری طلا ایفا کند. این سدها، با نگهداری ایمن باطله ها و امکان بازچرخانی آب مصرفی در فرآیند سیانیداسیون، به طور مستقیم به موارد زیر کمک می‌کند:
1- حفاظت از منابع آبی زیرزمینی و سطحی منطقه: با جلوگیری از نشت مواد شیمیایی نظیر سیانید و فلزات سنگین به آب‌های محدوده، که برای کشاورزی و شرب اهمیت حیاتی دارند.
2- کاهش فرسایش خاک و انتشار گرد و غبار: مدیریت باطله ها در سدها، از پخش شدن ذرات ریز باطله در اثر باد و آب جلوگیری کرده و به حفظ کیفیت هوا و خاک کمک می‌کند.
3- جلوگیری از تخریب زیستگاه های محلی: با تمرکز پسماند ها در یک محدوده مشخص و کنترل شده، فشار بر زیستگاه های اطراف کاهش می یابد.
محسن صولتی فر
کارشناس واحد نظارت شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران